Een essentiële term in de Japanse kunst en cultuur is ‘ma’ (Zie Wikipedia en – heel uitgebreid en veelzijdig – Kyoto Journal). Het betekent iets als plaats, ruimte, leegte. Het is een interval, de ruimte die vorm accentueert, de stilte tussen twee muzieknoten (de ‘rust’).

Het Japanse kanji (karakter) voor ‘ma’ is 間, een combinatie van 門, deur, en 日, zon. Een eerdere versie is 閒, met het karakter 月, maan, in plaats van zon. Het karakter verbeeldt een deur waardoor de maan door een barst of kier naar binnen schijnt. En andersom dus ook, wij kunnen naar buiten kijken en de oneindige ruimte zien.

Een definitie van ‘ma’ op de website van Colombia University:

‘Bewustzijn van ruimte, niet als een ingesloten driedimensionale entiteit, maar eerder als het gelijktijdig besef van vorm en niet-vorm, ontstaand uit een intensivering van zintuiglijke waarneming.’

Vorm en niet-vorm tegelijkertijd – daar komen we nog bij terug. Ik probeer het eerst maar eens tastbaar te maken met een voorbeeld.

Mijn inmiddels overleden zenmeester Keido Fukushima gaf vaak een blik koekjes kado als ik terugging naar Nederland, voor bij de Japanse thee. Hij zei altijd: ‘Deze koekjes kun je in geen enkele winkel kopen. Nou ja, de koekjes wel, maar niet met mijn naam erop.’ De koekjes werden gepresenteerd als er gasten in het klooster kwamen. Een kalligrafie van de zennaam van Fukushima, Ko Yu Ken, was erin ingebrand. ‘Ko Yu’ heeft de connotatie ‘verder verdiepend’. ‘Ken‘ verwijst naar Fukushima, en ook naar zijn woonverblijf in het zenklooster. Soms bracht Jeff de koekjes mee voor tijdens een retraite en vertelde dan over een oud Chinees gedicht. Twee regels daaruit: ‘Geen vogel zingt. De stilte van de berg wordt dieper.’

De stilte van de berg is hier een doodse stilte, letterlijk en figuurlijk. Geen vogel zingt.

Een paar eeuwen later, nadat het Boeddhisme naar China is gekomen, pakt een dichter die regel nog eens op. Hij verandert maar één woordje! Nu wordt het: ‘Een vogel zingt. De stilte van de berg wordt dieper.’

Dat is meer een zen-expressie. Een levende, dynamische, intense stilte. Bij ons misschien een merel die de stille lading van de schemer tot leven brengt.

Hier is ‘ma’ leegte, ruimte die voelbaar, tastbaar wordt door vorm. Stilte die hoorbaar wordt door klank. Hier accentueert vorm de leegte, brengt vorm leegte tot leven.

Een vogel zingt. De stilte van de berg wordt dieper. Kunnen we onderscheid maken tussen stilte en niet-stilte, vorm en niet-vorm?

Lees ook:

Een leven lang in het bamboebos (interview met Marije ter Weele)

Belichaamde leegte I: Doors of Daitokuji

Belichaamde leegte III: ‘Ma’ in de Japanse kunst

Belichaamde leegte IV: Zen in de kunst van Marije ter Weele